Valetta
Osmanlı Sultanı Abdülaziz'in emriyle 1874'te düz yazı edilen ve Malta’nın başkenti Valetta civarlarındaki Marsa semtinde arazi düzlük Türk şehitliği, bugün hemen Türkiye’den gelenlerin değil, bire eş sürede burayı zat kültürel miraslarının eş parçası namına benimseme fail Maltalıların da görüşme etmiş bulunduğu eş arazi durumuna mevrut durumda.
Türkiye’nin 34 ülkedeki 78 şehitliğinden bir tanesi bulunan Malta’daki şehitlikte, 1565 yılındaki Malta kuşatmasında martir bulunan Türk askerleri, Birinci Dünya Savaşı'nda muhtelif cephelerde hava edilerek Malta'ya getirilen ve burada yaşama gözlerini yuman 22 Türk ve değişik hadiselerde hayatlarını kaybeden rakamları dört dörtlük namına bellisiz baş döndürücü sayıda Müslüman yatıyor.
Tarihi şehitliği, derinliğine senelerdir araştıran ve çalışmalarını 2016'da yayımladığı "Malta'daki Osmanlı-Müslüman Mezarlığı" isminde kitapta toplayan Malta Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Conrad Thake, şehitliğe bağlı mimarlık bilgileri ve şehitliğin tarihî gelişimini, AA muhabirine anlattı.
Osmanlı Sultanı Abdülaziz Han'ın 1867'de Avrupa'ya icra ettiği gezi esnasında Malta’ya da uğradığını aktaran Thake, "Burası müsteşrik mimarinin en güzel örneklerden biri. Sultan Abdülaziz Han'ın baş döndürücü ehemmiyetli projesi. O bunun düşüncesince Maltalı Mimar Emanuele Luigi Galizia’yı eş Müslüman mezarlığı yapması düşüncesince görevlendirdi. Tabii burada mimarın, Müslüman mezarlığının ruhuna akla yatkın yorumlarını görüyoruz. Galizia burayı, esasta İtalyancada tabir edilmiş bulunduğu kadar ‘saklı bahçe’ namına görüyordu." dedi.
Galizia'nın Malta tarihindeki ehemmiyetli mimarlardan bulunduğunu dile getiren Thake, "Onun, burayı yaparken Granada'daki El Hamra Sarayı, Endülüs, Tac Mahal ve bire eş biçimde İslam mimarisi bakımından Mağrip alanından etkilendiğini görüyoruz. Burada girişte kullandığı örge ve unsurlardan da gördüğümüz neredeyse antre bölümü ve köşelerdeki bezemeli detaylar minareyi andırıyor. Bu esasta buranın yabancıl eş arazi olduğunu, Batıdan olmadığını yayınlayan eş detay." diyerek konuştu.
Maltalı profesör, Osmanlı Sultanı'nın o fasıl bu şehitliği yaptırarak eş manada Müslümanlara ehil çıktığına ve onları koruduğuna değgin ileti verdiğine ayraç ederek, "O devirde de Malta, Akdeniz’in ortasında ehemmiyetli ve dip eş limandı. Buraya uğrayan gemilerde hacca revan Müslüman da oluyordu. Örneğin, Fas'tan mevrut adlı sanlı Sardinia gemisi, (25 Kasım 1908) ne efsus ki buradayken iri eş âşık çıkıyor ve o kazada ölen Müslümanlar da bu mezarlığa defnediliyor." ifadelerini kullandı.
Akdeniz'in Tac Mahali
Mimarisi hasebiyle şehitliğin Maltalılar kabilinden "Akdeniz’in Tac Mahali" namına anıldığı hatırlatılan Thake, burayı, Batı ile yaklaşan alım satım kurmaya etkin hümanist, reformcu, firez ve konuşma adamı namına tanımladığı Sultan Abdülaziz’in Malta’ya kazandırdığı kusursuz eş bağış namına gördüğünü söyledi.
Son senelerde şehitliğin çevresine bazısı uran tesislerinin yapılmasının gündeme geldiğine bağlı Thake, şunları kaydetti:
"Son yıllarda, tasdikli olsa burayı menfi etkileyecek icraat gündemdeydi. Ancak buradaki bu mimarlık mücevhere dokunca verecek rastgele eş yapıyı yetkililerin onaylamaması düşüncesince gelişigüzel dü dünya kamuoyunda da baş döndürücü edisyon yaptık. Buranın gelişigüzel devir değerini bilici ve restorasyonuna baş döndürücü katkıda mevcut büyükelçiliğin desteğinden naşi müsterihim. Son devirde yenileme düşüncesince baş döndürücü güç ve mal harcandı, buna baş döndürücü müteşekkiriz. Maltalılar olarak, buranın bütünlüğünün korunmasını bildirmek düşüncesince Türk makamlarıyla baş başa eş yükümlülüğümüz var."
Thake, şehitlikte 1. Dünya Savaşı esnasında Malta'ya hava namına getirilip yaşamını kaybeden 22 Türk'ün adının kayıtlı bulunduğu eş de "Şehitler Abidesi"nin bulunduğunu ve buranın uğrunda Türkiye'den mevrut mutluluk erkanının çelenk koyup hürmet duruşunda bulunduğunu tabir ederek, "Bu sebepten dolayı bu abide simgesel namına baş döndürücü önemli, mezarlığın en ehemmiyetli noktalarından eş tanesi. Söylediğim kadar bu henüz sonra eklenmiş, mezarlığın özgün halinin eş parçası değil." dedi.
Şehitlikteki yenileme emek harcamaları sürüyor
Maltalı profesör, şehitlikteki yenileme çalışmalarının sürdüğünü ve üçüncü hamle bulunan mekân duvarlarının restorasyonuna geçileceği bilgisini verdi.
Türkiye’nin Valetta Büyükelçisi Kerem Kıratlı da şehitlikle ilişik olarak, "Anadolu toprakları dışındaki en anıtsal mimariye ehil şehitliklerimizden eş tanesi. Bu ayrıcalığı bakımından Malta ile aramızda eş kültürel ve mimarlık kalıt aslında." diyerek konuştu.
Kıratlı, "Büyükelçiliğimizce düzenlenen plan kapsamında şehitliğimizin restorasyonu sürüyor. Büyük bölümü tamamlandı. En endamsız sürede artan restorasyonu da aktarmak amacındayız fakat bu haliyle de başta akıbet kadar anıtsal ve gezilip görülebilecek nitelikte." değerlendirmesinde bulundu.
Büyükelçi Kıratlı, Maltalıların iri ehemmiyet atfettiği şehitliği, Malta'ya mevrut turistlerin de görüşme ettiğini söyledi.
